کیمیای قناعت (برگی دیگر از کتاب «فرهنگ خانواده» )

معنای قناعت

قناعت، واژه‌ای عربی است که در فرهنگ اسلامی، مفهومی گسترده دارد. واژۀ معادل قناعت در فرهنگ و ادبیات فارسی، همان قناعت است و به خوبی مفهوم خود را می­ رساند؛ امّا اگر بخواهیم معادلی زیبا در فارسی برای آن بیابیم، بهترین واژۀ معادل قناعت، «خشنودی» است....

قناعت، تنها یک واژۀ تک‌معنایی نیست، بلکه یک فرهنگ با قلمرو گسترده است: راضی بودن به داشته­ های خود، اندازه نگه داشتن در مصرف نعمت‌ها، شکیبایی در تنگناهای معیشتی، چشم‌پوشی از داشته‌های دیگران، مدارای با خویشتن در کسب دارایی‌های مادّی، پرهیز از چنگ افکندن در نارواها، مقایسه نکردن داشته‌های خود با داشته‌های دیگران، حسرت نخوردن بر داشته‌های دیگران، پارسایی و زهدورزی عفیفانه، خشنودی از سهم و نصیب خویش، رضامندی به تقدیرهای الاهی.

از امیرمؤمنان علیه السلام پرسیدند:

خداوند در قرآن فرموده است:

«فَلَنُحِییَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَة»؛    

ما به او حیات طیّبه عطا می‌کنیم.

این یعنی چه؟ این حیات طیّبه چیست؟

حضرت فرمود:

«هِیَ القَناعَة»؛

آن حیات طیبه، قناعت است.

آن حضرت در سخنی دیگر فرمودند:

«القَناعَةُ مالٌ لایَنَفدُ»؛

قناعت، ثروتی است فناناپذیر.

قانع نبودن به داشته‌های خویش، حسرت‌آور است. این حسرت، مانند حسادت، جان و جسم آدمی را سخت می‌آزارد. دیل کارنگی می‌گوید:

«یکی از مضرترین تمایلاتی که من در طبیعت بشر دیده ­ام، ناراضی بودن از حال و چشمداشت به آیندۀ مجهول است.»

قناعت در زندگی خانوادگی

هرگاه از قناعت در زندگی سخن گفته شود، آنچه نخست به ذهن آدمی خطور می‌کند، صرفه‌جویی در هزینه‌ها و اعتدال در مسائل مالی و اقتصادی و معیشتی است. اگرچه قناعت، این معنا را نیز دارد و یکی از مصداق‌های دانه‌درشت آن، همین است؛ امّا قلمرو قناعت، در زندگی خانوادگی، بسیار گسترده‌تر است.

اکنون برخی از مصداق‌های فراوان و گوشه‌هایی از قلمرو پهناور قناعت را بنگریم.

1. قناعت در معیشت

همسران جوان، از همان آغاز حیات مشترکشان، باید بنای اقتصادی و معیشتی زندگی­شان را بر مبنای قناعت بگذارند و در هزینه کردن‌ها اعتدال را مراعات کنند. در اینجا همدلی و هماهنگی زوجین، بسیار کارآمد است. از نشانه­ های خردمندی، ساماندهی معتدل مسائل مالی و معیشتی است و از نشانه­های سست‌اندیشگی، نابسامانی امور اقتصادی زندگی است.

این سخن امام صادق علیه السلام  قوّت قلبی است برای همگان؛ به‌ویژه زوج‌های جوان:

«ضَمِنتُ لِمَنِ اقتَصَدَ أَن لا یَفتَقِر»؛

من برای آن کس که اقتصاد ورزد، ضمانت می‌کنم که فقیر نشود. (من تضمین می‌کنم که هر کس در امور اقتصادی‌اش اعتدال و قناعت را پیشه کند، فقیر نمی‌شود.)

اگر قناعت نباشد، هیچ ثروتی کفایت هزینه‌های زندگی را نمی‌کند، چون خرج و بَرج، حدّ و مرزی ندارد و هر ثروتی پایان‌پذیر است؛ گنج‌های قارون نیز اندازه‌ای دارد. به علاوه، آن خشنودی که در تعریف قناعت بیان شد، با ولخرجی و بی‌حساب و کتابی، سازگار نیست.

این سخن ارجمند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را بنگیریم:

«إِذا اَرادَ اللهُ بِأَهلِ بَیتٍ خُیراً رَزَقَهُمُ الرِّفقُ فِی المَعیشَةِ»؛

اگر خدا برای خانواده‌ای خیر بخواهد، مدارای در معیشت را نصیبشان می‌کند.

در روزگار ما، بسیاری از مردمان از زندگی­شان ناخشنودند، زیرا قانع نیستند. مشکلات موجود اقتصادی، قبـول؛ امّا قناعت و خـویشتن­‌داری، بسیـار کارساز و آرامـش‌بخش است. البته تلاش برای بهبود اقتصادی زندگی، پسندیده، بلکه واجب است؛ امّا آیا ما از داشته‌های خویش بیشتر خشنودیم یا از نداشته‌هایمان بیشتر ناخشنود و گله‌گزاریم؟

2. قناعت به همسر خویش

از بوستان این جهان، این همسر نصیب ما شده است. شرط قناعت است که به او خشنود باشیم و خداوند را بر وجود او سپاس گوییم. عدم قناعت به همسر خویش و تنوع ­طلبی و او را با دیگران مقایسه کردن و آرزو و هوس دیگران را در ذهن و دل پروراندن، خلاف قناعت است و حسرتی جانکاه را بر جان آدمی بار می‌کند.

قناعت به همسر خویش، از قناعت در امور اقتصادی و معیشتی، مهم­تر است. اگر انسان ـ چه مرد و چه زن ـ به همسر خود قناعت نورزد و لگام از چشم و دل خویش برگیرد و بال و پر خیال را بگشاید، به اندوه و حسرتی دائمی مبتلا می‌شود و پایه‌های زندگی خانوادگی‌اش لرزان می‌گردد و آسودگی جان و اندیشه را می‌بازد و ای بسا که فرجامش به رسوایی انجامد.

3. قناعت به چهره و اندام خود و همسر

مردمان، به اقتضای حکمتِ آفرینندگیِ خدای سبحان، گوناگون آفریده شده‌اند:

«اَلنّاسُ مَعادِنُ کَمَعادِنِ الذَّهَبِ وَالفِضَّة»؛

مردمان، معدن‌هایند؛ چونان معادن‌های طلا و نقره.

رضایت از این گوناگونی و قناعت به داشته‌های جسمی و شکلی و اندامی خود و همسر، خشنودی از زندگی را ثمر می‌دهد و جان آدمی را از آسیب حسرت و ندامت و حسادت، مصون می‌دارد.

4. قناعت به جایگاه اجتماعی

قانع بودن به مقام و موقعیت اجتماعی خویش، آسودگی روانی را در پی دارد. کوشش مثبت برای ارتقای جایگاه خویش، پسندیده است؛ امّا سوزاندن روان و اعصاب خود در کورۀ گداختۀ رقابت‌های جنون‌آسا و سیری‌ناپذیر، ناپسند و نامعقول است.

اگرچه سخن اکنونی ما دربارۀ زهدورزی نیست، امّا به راستی که قناعت‌ورزی، مانند زهدورزی، جان را می‌آساید و نبود آن، روان را می‌فرساید.

سخن پایانی

برای سعادتمندی در زندگی خانوادگی و احساس خشنودی و خوشبختی، ابزار و احوال و اوصافی نیاز است که یکی از فربه‌ترین آن‌ها قناعت است. بر همۀ خواهندگان سعادت، به ­ویژه زوج‌های جوان، ضرورتی حتمی است که بر همه چیز این جهان قناعت ورزند و از موهبت‌ها و داشته‌های خویش خشنود باشند. قناعت و خرسندی، پیش و بیش از آن‌که برآمده از رخدادهای بیرونی و دارایی‌های زندگی باشد، صفت و حالتی روانی و اخلاقی است. پس باید این خصلت فرخنده را در جان خویش پرورش دهیم، تا زندگی خجسته و روانی آسوده داشته باشیم.

نگرشی قانعانه به زندگی، خرسندی روانی را ثمر می ­دهد. جان قناعت ­پیشه و دیدۀ قناعت‌بین، به همه چیز، خشنودانه می‌نگرد.

حریصان، هرگز خشنود و آسوده نیستند؛ اگرچه از ثروت‌های کلان و نعمت‌های بی‌شمار و قدرت و شهرت بسیار و زیبایی و زیبایان فراوان بهره‌مند باشند؛ امّا قانعان پارسا، به‌راستی سرفرازان جهان­ اند و دل و جانی آرامش‌یافته دارند. خوشا حالشان!